In 2017 introduceerde het Gebruikersplatform Bodemenergie de WKO-scan. Inmiddels zijn we zes jaar verder en de behoefte aan dit instrument is nog altijd even groot. Via deze scan kan een ervaren adviseur op een snelle, objectieve en gedegen wijze inzicht geven in de prestaties van een Warmte en Koude Opslagsysteem (WKO). Veel eigenaren maakten al gebruik van de scan, en bijna altijd bleek dat er, met relatief eenvoudige ingrepen, nog veel te optimaliseren valt.

De noodzaak om ons vastgoed te verduurzamen is inmiddels voor elke bezitter van een gebouw of woning evident. Sommigen zullen klimaatverandering als drijfveer aandragen, anderen merken dat verduurzaming direct een enorme kostenbesparing betekent. Bodemenergie is een vorm van duurzame energie die voor enorm veel gebouwen of woningbouwprojecten interessant is, veel interessanter dan men nu wellicht beseft. Gemeenten en ontwikkelaars zouden dan ook nadrukkelijker de mogelijkheden die een WKO-systeem hen biedt, moeten onderzoeken en vervolgens ook toepassen. Enerzijds als cruciaal onderdeel in de  regionale warmtestrategie, anderzijds om het gemeentelijk vastgoed te verduurzamen. Daarbij is het van belang om al bij het ontwerp goed naar de uitgangspunten te kijken. Ook daarvoor biedt het Gebruikersplatform Bodemenergie de nodige expertise aan, in de vorm van de Second Opinion, waarbij specialisten meekijken naar het ontwerp van een systeem.

Deskundigheid in de markt

Eigenaren van een bestaand systeem hebben daarentegen veel baat bij de uitvoering van een WKO-scan. Het Gebruikersplatform Bodemenergie maakt hierbij gebruik van de deskundigheid in de markt. Externe deskundigen van verschillende marktpartijen kunnen door het Gebruikersplatform Bodemenergie worden aangesteld om de WKO-scan uit te voeren. Zij worden ingewijd in de werkwijze en de methodiek van de WKO-scan en kunnen – bij gebleken deskundigheid – de scan bij eindgebruikers uitvoeren. Het Gebruikersplatform Bodemenergie is als organisatie verantwoordelijk voor het aanbieden van de WKO-scan en het afsluiten van de overeenkomst met de eindgebruikers die de scan willen toepassen. Onder meer het lidmaatschap van het Gebruikersplatform Bodemenergie is een voorwaarde om de WKO-scan te laten uitvoeren.

“Voor we de WKO-scan uitvoeren, vragen we informatie op uit de monitoring van het systeem. We willen informatie van verschillende momenten in de tijd. Ook volgt er altijd een open gesprek”, zegt Ivo Everts van ATES Control, een van de specialisten die namens het gebruikersplatform de scans mag uitvoeren. “In zo’n gesprek inventariseren we de beleving; niet alleen bij de eigenaar maar liefst ook bij een aantal gebruikers. Mensen die voor hun dagelijks werk in het gebouw aanwezig zijn. Soms zijn er duidelijk aanwijsbare klachten bij zowel de beheerder als de gebruikers. Maar net zo vaak hebben de mensen het niet door dat de installatie niet goed werkt”, zegt Everts.

“Vervolgens zijn we een hele dag op locatie en kijken we, op basis van de informatie uit de monitoring en het gebouwbeheersysteem hoe instellingen en verschillende onderdelen staan ingeregeld. We merken opvallend vaak dat de informatie over hoe een systeem moet functioneren of zijn ingeregeld niet beschikbaar of niet accuraat aanwezig is. Vaak is er geen goede revisie gemaakt na oplevering, waardoor de ontwerptekeningen niet overeenkomen met het systeem dat ter plekke functioneert. Ik kom ook maar zelden een goede, regeltechnische beschrijving tegen. Dergelijke gegevens vormen de footprint van de installatie.”

Zekere mate van onderschatting

De organisatorische zaken rondom het beheer en onderhoud van een bodemenergiesysteem zijn vaak niet duidelijk bij eigenaren en beheerders. Dick Westgeest en Ivo Everts praten in dat verband ook over onderschatting, al zal dat meestal niet bewust gebeuren. “Het is wel opvallend dat veel eigenaren niet goed op de hoogte zijn van hun energiegebruik. Zij kunnen het verbruik ook niet uitsplitsen tussen de verschillende installaties in hun gebouw. Elke eindgebruiker zou toch op zijn minst moeten weten, in orde van grootte, hoeveel energie zijn installaties gebruiken. Hoeveel voor de warmtepompen, hoeveel voor de back-up ketels en hoeveel energie je jaarlijks uit de bodem haalt en er weer instopt. Als die kennis er niet is, dan is het ook niet vreemd dat de monitoring meestal niet op orde is. Wil je een WKO-systeem goed in de hand houden, dan is monitoring, en op gezette tijden de resultaten ook evalueren, pure noodzaak”, vindt Everts.

De adviseur weet wel hoe dat komt. “In heel veel situaties zien wij dat de mensen die de systemen ontwerpen en installeren, niet betrokken zijn bij het beheer en onderhoud. Vaak zijn het hele andere bedrijven. In mijn optiek heeft een ontwerper en installateur nadrukkelijk ook kennis en ervaring nodig van het dagelijks functioneren van een WKO-systeem. Zonder die praktijkkennis creëer je een theoretisch systeem. Wij zijn bijvoorbeeld verantwoordelijk voor het dagelijks functioneren van systemen die we ook ontworpen hebben. Als je die verantwoordelijkheid hebt, maak je soms andere keuzes en leg je soms de nadruk op andere investeringsbeslissingen.”

Gebruik van rapportages

Eigenaren en hun technisch dienstverleners die verantwoordelijk zijn voor een WKO-systeem moeten periodiek rapportages opstellen. Deze zijn niet alleen belangrijk vanwege hun verplichting aan de provincie en omgevingsdiensten, maar zijn zeker zo belangrijk om een ontregeling of een vreemde gedraging van het systeem snel en vroegtijdig te ontdekken. “Zodra wij de WKO-scan uitvoeren, willen we in het gebouwbeheersysteem en de monitoringsoftware kunnen meekijken. Dat vereist dus niet alleen medewerking van de eigenaar, maar vaak ook van de technisch dienstverlener die op het project actief is”, zegt Everts. “Zonder toegang tot de monitoring en de geregistreerde gegevens is het vrijwel niet mogelijk om op een goede, gefundeerde manier een oordeel over het presteren van de WKO uitspraken te doen.”

Volgens Everts kun je uit de monitoring al snel zien of de hydraulische inpassing goed werkt. Soms zie je dat een installatie onnodig veel schakelingen uitvoert of dat de retourtemperaturen veel te hoog zijn. Ook in hybride systemen kun je al snel uit het energiegebruik afleiden of een back-up, zoals de naverwarming of de gasketel, onnodig vaak aanspringt. “Een goede inregeling en afstemming van alle componenten in een systeem is echt de crux voor een efficiënt functioneren. Maar dan moet je wel op de hoogte zijn hoe die systemen in de praktijk werken en op elkaar reageren.”

Globale prestatie-indicatie

Naar aanleiding van de gesprekken met de betrokkenen, het bekijken van de monitoring, en het praktijkbezoek op locatie, kan de expert zich een goed oordeel vellen over het presteren van het systeem. “Onze eerste rapportage bevat altijd een globale indicatie van de onderdelen waar optimalisaties mogelijk zijn. Geregeld kunnen we, met de aandachtspunten die we direct al identificeren, forse verbeteren realiseren. Als bijvoorbeeld de monitoring laat zien dat het temperatuurverschil maar 3 graden is tussen de aanvoer uit de bron en de temperatuur waarmee het water weer de bodem ingaat, dan ligt daar al een eerste verbeterpunt. Ook een hele hoge schakelfrequentie is een teken dat de hydraulische afstemming niet klopt. Maar als je dergelijke problemen wilt oplossen, moet je wel dieper in het systeem duiken. Wij ronden de scan af met een rapport waarin we de eigenaar een overzicht geven van alle onderdelen waarop verbeteringen en optimalisaties mogelijk zijn. Maar de WKO-scan is in dat opzicht echt puur een diagnose. Veelal is er een behandeltraject noodzakelijk om de onderliggende problemen te verhelpen,” zegt Everts.

Dick Westgeest vertelt dat het wel de bedoeling is dat de eindgebruiker dan ook doorpakt. “Uiteindelijk is het in ieders belang dat het WKO-systeem weer optimaal rendeert. Dat kan betekenen dat nader onderzoek nodig is naar bijvoorbeeld de prestaties van alle deelsystemen. Soms gaat het zover dat de expert die de WKO-scan uitvoerde, samen met het onderhoudsbedrijf, alle instellingen en afstellingen naloopt en waar nodig teruggezet naar ontwerpuitgangspunten. Soms zijn er aanpassingen in de installatie nodig. Uiteraard blijft de eigenaar degene die uiteindelijk beslist.” Maar wat tegenwoordig niet helpt, vertelt Everts, is dat installateurs zo weinig tijd en mankracht hebben. Volgens hem moet een eigenaar echt investeren in het inhuren van een vakkundig bedrijf, al moet je daar soms wel wat langer op wachten.

Een volwassen technologie

In de afgelopen jaren zijn al tientallen systemen op deze wijze ‘gescand’ en van verbeteradviezen voorzien. Dat het Gebruikersplatform Bodemenergie sterk inzet op WKO-scans en het uitvoeren van de verbeteringen die daaruit voortkomen, heeft een logische reden. “Het is zo ontzettend jammer en ook onnodig dat bodemenergie door slecht presterende WKO-systemen een slechte naam krijgt”, vindt Dick Westgeest. “De technologie is echt volwassen genoeg om probleemloos en efficiënt te functioneren. De randvoorwaarde is alleen dat we niet alleen een goed ontwerp maken en dat dit ontwerp ook deskundig wordt geïnstalleerd. Belangrijker nog is dat er in de fase daarna goed beheer wordt gepleegd. Uitgebreide monitoring van de systemen en betrokkenheid van de eigenaar of beheerder is echt essentieel.” “Er zit zeker wel voortschrijdend inzicht in”, gaat Everts verder, na de uitvoering van verschillende scans in de afgelopen jaren. “Daarom is het zo belangrijk om over deze problematiek te communiceren. Eigenaren moeten weten dat ze lering kunnen trekken uit mensen met veel praktijkkennis. Tegelijk zou ik ook wensen dat eigenaren wat vaker hun keuze voor een aanbieder of een systeem niet baseren op initiële investeringskosten, maar nadrukkelijker een keuze maken voor partijen die ervaring hebben met systemen in de praktijk. Vraag daar eens expliciet naar.”

Eigenaren staan er niet alleen voor. Juist om hen te helpen en hun kennisniveau op het juiste peil te brengen, hebben we het gebruikersplatform opgericht”, zegt Dick Westgeest. De WKO-scan is voor leden in principe gratis, mits zij de aanbevelingen die naar aanleiding van de scan zijn gedaan, uiteindelijk ook realiseren. Wie meer informatie wenst, kan op onze website kijken of contact met mij opnemen. Daarnaast kunnen leden ook meerdere keren per jaar naar kennissessies komen die wij voor hen organiseren. Wil je weten welke bijeenkomsten eraan komen, kijk ook daarvoor op onze website.”